Mig langar að setja hér inn pistil sem ég skrifaði í Uppeldi í vetur. Blaðið er væntanlega komið úr sölu núna svo að það ætti að vera í lagi. - Og af því að ég fæ örugglega athugasemdir frá einhverjum ættingja minna, sem ævinlega muna allt betur en ég, þá eru þetta bernskuminningar en ekki endilega bernskustaðreyndir.
Bernskueldhúsið mittÉg ólst upp í Skagafirði á sjöunda áratug síðustu aldar en finnst oft að ég standi með annan fótinn fastan í nítjándu öldinni, það var svo margt í mínu umhverfi sem bar svip af eldri tímum og virðist núna órafjarlægt. Einu sinni vorum við systkinin að rifja upp bernskuminningar okkar; dóttir mín sat og hlustaði á en eftir nokkra stund fannst henni við orðin æði fornleg svo að hún skaut inn í samtalið: –Og hvernig var svo frostaveturinn 1918?
Ég man nú ekki til þess að það hafi botnfrosið í koppunum heima, eins og gerðist víst 1918, en það gat orðið ansi kalt þegar kolakyndingin hafði ekki undan, auk þess sem ekki var látið loga á henni á nóttunni. Jú, það voru oft frostrósir á rúðunum og ég sat löngum stundum í gluggakistunni og dáðist að þeim – en ég man samt miklu betur eftir hita en kulda. Hitanum frá kolavélinni í eldhúsinu, sem kynt var allan daginn og var ógnarstór í barnsminninu en þegar ég kem í þetta litla eldhús núna og sé plássið sem hún hafði átta ég mig á að hún var líklega ekki mjög stór.
Kolavélin var ekki notuð mikið til eldamennsku þegar ég man fyrst eftir mér, þá var komin gaseldavél sem stóð við vegginn á móti. Kúturinn stóð við hliðina á henni og mamma varaði okkur krakkana stranglega við öllu fikti nálægt honum; sagði okkur að þá yrði Konsi reiður. Konsi mun hafa verið sá sem seldi gasið, ábyggilega vænsti maður en í augum okkar systkinanna varð hann mikill ógnvaldur, næstum jafnháskalegur og Ljóti karlinn á Dalnum, sem við óttuðumst þó meira en allt annað. Og gaskúturinn var alveg látinn í friði.
Þegar rafmagn var lagt á bæi í Blönduhlíðinni kom ný og fín Rafha-eldavél en kolavélin var áfram á sínum stað. Á henni stóð alltaf stór pottur fullur af sjóðheitu vatni. Þegar ég lýsi þessu hef ég hingað til alltaf talað um fjörutíu lítra pott en líklega var hann töluvert mikið minni, hefur vaxið mér í augum eins og eldavélin. Það var ekki rennandi heitt vatn í húsinu en þarna var alltaf til reiðu sjóðandi vatn til þvotta og uppþvotta, kaffiuppáhellinga og annars. Ég man ekki eftir að ofninn í eldavélinni hafi verið notaður neitt, nema helst ef nýbornum lömbum, hálfdauðum úr kulda, var stungið í hann til að reyna að koma lífi í þau.
Kolavélin gat þannig bjargað einhverju ungviði en var nærri búin að drepa annað. Undir henni var framan af geymd dós með steinolíu sem notuð var til uppkveikju. Þessa dós uppgötvaði ég þegar ég var á öðru árinu og fannst hún spennandi. Ég hef alltaf verið mikið fyrir að smakka eitthvað nýtt og tók því gúlsopa af steinolíunni. Fyrir ótrúlega tilviljun var bíll staddur á hlaðinu – annars var enginn bíll á bænum – og það var lagt af stað með mig út á Krók, 40 kílómetra leið, eins hratt og komist varð; héraðslæknirinn ók lífkeyrslu á móti og einhvers staðar á leiðinni mættust bílarnir og læknirinn bjargaði lífi mínu.
Á þessari eldavél laumaðist ég líka til að gera mínar fyrstu (mjög misheppnuðu) matargerðartilraunir þegar mamma var í fjósinu. Ætli ég hafi ekki verið svona sjö ára? Ég hafði lesið svo girnilegar lýsingar á bræddum osti, sem ég hafði aldrei smakkað, svo að ég hnuplaði ostbita og reyndi að bræða hann í gamalli niðursuðudós á kolavélinni. Lyktin var ólýsanleg og vonbrigðin mikil; ég hljóp út með dósina og henti henni og reyndi svo að lofta út. Líklega hefur það tekist, allavega minntist mamma ekki á neitt þegar hún kom úr fjósinu. Ég reyndi líka að rista brauð, sem ekki tókst mikið betur – brauðrist hafði ég ekki hugmynd um hvernig leit út.
Ég var samt mun yngri þegar ég vann fyrstu eldhúsverkin mín. Fyrsta hlutverkið sem mér var falið var sennilega að snúa kaffikvörninni. Mamma brenndi baunirnar í ofninum – það liggur við að römm lyktin sitji enn í nösunum eftir 45 ár – og þegar hellt var upp á var baununum mokað með skeið í kvörnina, henni lokað og svo fékk ég að snúa sveifinni og mala. Stundum mátti ég líka brjóta kaffibætisplötu í tvennt og mylja annan helminginn ofan í taupokann í kaffikönnunni.
Svo fékk ég oft að klípa sundur molasykur með sykurtönginni. Sykurmolarnir sem þá fengust voru tvöfalt stærri en hentugt þótti og því voru þeir brotnir sundur með sérstakri töng. Það var spennandi hlutverk, fannst mér, og ég sóttist eftir því. Þessi verk vann ég öll við litla eldhúsborðið. Það var klætt vaxdúk sem festur var með teiknibólum og þegar sá síðasti var farinn að slitna var bara settur nýr dúkur yfir þannig að borðplatan þykknaði stöðugt. Í gegnum rifu á efsta dúknum taldi ég einu sinni fimm neðri dúka, mismunandi mynstraða (og ég játa það í fyrsta skipti hér að ég stækkaði rifuna til að kanna þetta betur) en sjálfsagt voru þeir mun fleiri.
Á þessu borði stóð alltaf kúfaður diskur af kökum. Þetta var yfirleitt hversdagsbakkelsi – kleinur, kanilsnúðar, tíglar, hafrakex og fleira slíkt – og þessu voru bæði börn og fullorðnir að úða í sig allan daginn. Svosem engin sérstök hollusta en orkuþörfin var mikil við erfið sveitastörf og ærslamikla leiki og það safnaði enginn spiki. Heimilið var stórt – allt upp í átta fullorðnir og slatti af börnum – og mamma var stöðugt að baka, allt að því daglega. Enn í dag hvarflar hugurinn heim í eldhúsið í Djúpadal þegar ég finn kökulykt, þótt ég hafi sjálf bakað þúsund kökur síðan. Smám saman var mér svo treyst fyrir ýmsum hlutverkum við baksturinn: Smyrja snúðadeigið með smjörlíki og strá á það kanilsykri, skera niður tíglana, snúa við kleinunum og fleira.
Ætli ég hafi ekki lært að lesa við eldhúsborðið? Að minnsta kosti man ég eftir að hafa setið þar í fanginu á einhverjum sem var að berjast við að láta mig stauta eitthvað, en ég reyndi að komast í burtu. Ég lærði að þekkja stafina á vikublaðinu Saturday Evening Post; afabróðir minn, sem búið hafði 30 ár í Kanada, fékk það sent og stafirnir í auglýsingunum á baksíðunni (oftast voru það kók- eða pepsí-auglýsingar) voru stórir og litskrúðugir og höfðuðu til mín. Mér skilst að ég hafi verið treg til að stíga næsta skref og fara að lesa. En svo kom þetta og síðan ég var fimm ára hef ég verið sílesandi.
Í einni skúffunni í eldhúsbekknum var stafli af fjölrituðum blöðum sem reyndar voru bæði snjáð og eitthvað músétin. Þetta var fjölritaða matreiðslukverið sem mamma hafði fengið í húsmæðraskólanum á Löngumýri. Ég las þessi blöð af áfergju og áratugum seinna, þegar ég fékk lánað innbundið eintak af bókinni, þá þekkti ég allar lýsingarnar og uppskriftirnar aftur. Einkum var mér minnisstæð lýsing á ísgerð, sem mér þótti afskaplega spennandi. Ís fengum við annars bara í aftakafrosti, þá bjó mamma einstöku sinnum til ísblöndu og frysti úti í skafli. Enda hvorki til frystikista né ísskápur.
Önnur matreiðslubók var ekki til á bænum og ég hef stundum hugsað um það síðan að ef matargerðarhæfni væri metin sem hlutfall af matreiðslubókaeign, þá mundi hún móðir mín með fjölritaða rifrildið sitt skora ansi miklu hærra en ég með mínar 1700 matreiðslubækur.
Ég áttaði mig ekki á því fyrr en löngu eftir að ég varð fullorðin að þetta litla eldhús var í rauninni þungamiðjan í lífi mínu þegar ég var lítil. Auðvitað vorum við úti allan daginn á sumrin eins og sveitakrakka er siður og þegar ekki viðraði til útiveru á veturna vorum við að lesa, leika okkur eða dunda eitthvað víða í húsinu. En eldhúsið var kjarninn, staðurinn sem við leituðum alltaf til. Þar var hlýjan, þar var bakkelsið og kaffið, þar lágu hundarnir undir borði, þar var fólk að spjalla og alltaf eitthvert hné sem hægt var að tylla sér á þótt ekki væri laus stólkollur, þar var matur í pottum og kökur í ofni. Og þar var mamma.
